Философия ғылымдарының докторы, халықаралық танымал зергер -Ілияс Мұхамед-Халелұлы Сүлейманов мына жалған дүниеде 61 жыл ғана өмір сүрсе де, Қазақстан тарихында өшпес із қалдырып, ел дамуына үлес қосты.
Ілияс 1964 жылы 25 маусымда Алматыда (қазіргі Алматы) жас ғалымдар отбасында дүниеге келген. Әкесі Мұхамед-Халел Төлебайұлы Сүлейманов – физик, публицист, физика бойынша көптеген ғылыми мақалалардың, сондай-ақ тарихи тақырыптарға арналған басылымдар мен кітаптардың авторы. Анасы Үмітжан Сұлтанқызы Шәйкемелева, физиолог, бірнеше ондаған жылдар Ғылым академиясында жұмыс істеді, содан кейін ұлына зергерлік бұйымдар өндірісіне көмектесіп, Өндіріс директоры болды.
Содан 1964 жылы бақытты жас ата-ана ұлына отағасының нағашысы, көрнекті мемлекет қайраткері Ілияс Омарұлы Омаровтың (1912-1970) есімін беруді ұйғарады. Ілияс Омаров Сүлеймановтар әулетінде өте қадірлі, абыройлы тұлға еді. Мұхамет-Халел Сүлейманов Ілияс Омарұлының тектілігін, зерделігі менжан-жақты экономикалық-саяси ой-өрісін балаларына жиі айтып отыратын. Оның әзілқойлығы мен тапқырлығына, қалыптан тыскең ой-өрісіне, қиын жағдайдан абыроймен жол таба білуіне тәнті болды. Ілияс Омарұлы оны өмірде танитындардың да, әңгімелер арқылы білетін жас ұрпақтың шексіз сүйіспеншілігіне бөленген тұлға еді.
Ілияс Сүлеймановтың жан-жақты тұлға ретінде қалыптасуына ғалыммен айналысқан отбасының, әсіресе нағашыларының ықпалы зор. Ілияс ата-бабасынан, ата-анасынан дарынды рухты, білімге деген сүйіспеншілікті, достықты қадірлеуді, кеңпейіл мен кішіпейіл болуды, тарих пен мәдениетті сүюді, өзгенің мұң-мұқтажына жанашырлықты сіңіріп өсті.
Ілияс балалық және жасөспірім кезінде өте көпшіл, құрбы-құрдастарыменсыныптастары, курстастарыменашық-жарқын араласатын. Студент кезінде-ақ ҚазМУ-де «Резонанс» саяси клубын басқарды. Бұл клубтың саяси кездесулері қаланың түкпір-түкпірінен келген жас аудиторияны тартты. Сол кездегі бозбала студенттер Саяси клубта өнер көрсетіп, кейін еліміздің саяси, экономикалық, медиа салаларында танымал болған дарынды тұлға болғаны таңқаларлық емес.
Мектепте оқып жүрген кезінің өзінде-ақ Ілияс тәуелсіз болуға ұмтылып, өмірлік ізденістерде жігерлі, белсенді кірісті. Сонымен, орта мектеп оқушысы бола тұра, ол Түркістан қаласына кәсіби археолог Ерболат Смағұлов бастаған археологиялық экспедицияға аттанды. Кейін Ілияс Қазақстанда да, Германия Демократиялық Республикасында да студенттік құрылыс жасақтарында (СҚЖ) жұмыс істеді. Ілияс атақты физика-математика мектебінде, кейін Қазақ мемлекеттік университетінің математика факультетінде білім алды. Математикадағы білімі Ілиясқа өмір бойы көмектесіп, оның шағын бизнесте ғана емес, жалпы қазақ зергерлік өнеркәсібінің тағдырына алаңдаушылығын болжауға, экономикалық талдауға, есептеулер жүргізуге мүмкіндік берді.
Университетті бітіргеннен кейін қаладағы № 119 орта мектепте математика және қоғам тану пәнінің мұғалімі болып қызмет атқарған Ілияс әскерге лейтенант офицер шеніндешақырылғанда, оқушыларының ата-анасы әскери комиссариатқа хат жолдап, оны тоқтатуға тырысқанына қарамастан, әскери қатарға қосылды. Алдымен Теміртауда әскери қызметте болып, сосын Ауғанстанға жіберілгені туралы хабарды алдық. Ілиястың өміріндегі бұл тарау оның кейінгі өмірінде маңызды рөл атқарды. Ілияс екі жыл әскердегі қызметінде аға лейтенант шенінде үйге қайтқандабіраз марапаттарға ие болды. Әскерден соң ол осы қалыпты өмірге оралды. Ілияс Қазақ КСР Ғылым академиясының Философия және құқық институтының аспирантурасына түсіп, ыждағаттылықпен оқиды. Бұл арада ол қызмет еткен ел онсыз да күйреді. Ілиястың өзі сол кезді былайша баяндады:
«Мен аспирант болдым, үйлендім, қаржы тапшылығы бар еді. Қосымша жұмыс таптым. Бастапқыда геологиялық мұражайда тас кесетін шеберханада жұмыс істедім. Содан кейін тасты өңдеуді үйренгеннен кейін оны әдемілеп орнатуға қызыға бастадым. Мен Орталық мемлекеттік мұражайдың реставрациялау/қалпына келтіру шеберханасына шәкірт болып жұмысқа орналастым. Бұл шеберхананы Пётр Мыкалов, қазір Трибунский басқарды. Менің 1980 жылы археологиялық экспедицияға қатысқандығым арқасында бұл тақырыптың мені қатты қызықтырып алғаны сонша, сол қарапайым ақша табуға қарағанда, тасты әрлеу әдісінің өзі мені баурап алды, өйткені мені бала кезімнен қызықтыратынгеммология және минералогия саласы еді. Бұған мені бала кезімде-ақ баулаған, геологиялық ғылымдар докторы, атақты ғалым, профессор, туысқанымыз Арыстан Бекмұхаметов ағамыздың минералдар топтамасын сыйлағаны бастама болды десем дұрыс болар. Оның үстіне 1980 жылы археолог ғалым Ерболат Смағұловтың жетекшілігімен археологиялық топпен Оңтүстік Қазақстан экспедициясына алғаш қатысқаным археологияға қызығушылық танытқанымды ескерсек, бұл тақырып маған өте жақын болды. Оның үстіне сол кезеңдерде еліміз Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті болды. Яғни, бұрын айтылмаған, тыйым салынған, ғалымдардың шағын тобына ғана белгілі болған жайттарды талқылап, зерттеуге мүмкіндік туды деген сөз. Тарихи шындық жалпыға белгілі болды. Ұлттық рух оянды. Ғасырлар, дәлірек айтсақ, мыңжылдықтарға созылған бай тарихымыздан бұрыннан білетін немесе үйрене бастағанымды, алғанбіліміммен философия бойынша аспирантурада оқығанымды, барлығын біріктіруге ынталандым. Ең бастысы, еліміздің тәуелсіздігінің арқасында жақсы туынды жасауға және өз әлеуетімді жүзеге асыруға, тіпті ақша табу мүмкіндігіне ие болу — бұл керемет бірегей мүмкіндік еді.
Сөйтіп, 1991 жылы Ауғанстан соғысы ардагерлерінің қазақстандық ұйымындағы таныстарыма, достарыма хабарластым. Аудандық ұйым арқылы қалалық ұйымға, одан кейін сол кездегі Жоғарғы Кеңестің депутаты Николай Васильевич Задорожный мен Андрей Викторович Борискин бастаған республикалық ұйымға жеттім. Мен оларға «Зергер» шағын бизнесі туралы идеямды айтып бердім. Зергер қазақша «зергер», ал орысша «ювелир» дегенді білдіретінін жеткіздім. Бұл «Ауғанстандағы соғыс ардагерлерінің Қазақ республикалық ұйымы «КРОВВА» ұйымына қарасты өнеркәсіп болатын. Олар менің идеяма қызығушылық танытып, қолдау көрсетті, біз осы фирманы құрдық. Әріптестеріме, достарыма бармас бұрын, мен лицензия алу тәртібін анықтаған болатынмын. Ол кезде Мемлекеттік сараптамалық қадағалау инспекциясы деген мекеме бар еді. Бұл кеңестік кезеңнен бері келе жатқан өте ықпалды және қаталқадағалаушы ұйым болды. Ол Қазақстандағы асыл металдар мен асыл тастардың бүкіл қозғалысын бақылап отырды. Бұл зергерлік бұйымдарды өндіру мен сатуға ғана емес, сонымен қатар ғылыми кәсіпорындарға, қорғаныс өнеркәсібіне, медициналық мекемелерге берілетін және болатынбарлық құрал-жабдықтар, аспаптар және бағалы металдары бар барлық заттар- Сараптамалық қадағалау инспекциясының қатаң бақылауында болды.
Бұл ұйымды сол кезде басқарған, көзқарасы дұрыс - Булохов еді. Республика егемендік алған кезде, этникалық орыс Қазақстанның егемендік алғанын зор ықыласпен қарсы алып, оған жас зергердің мемлекеттік емес және кооперативтік емес, алғашқы жеке кәсіпорын құру идеясымен келгеніне қуанды. Ол кәсіпорынды, фирманы тіркеуден өтіп, бірқатар талаптарды орындау керектігін, содан кейін ғана лицензия беретінін түсіндірді. Осы мәселеммен мен Ауғанстандағы соғыс ардагерлерінің қазақстандық ұйымына жүгіндім. Задорожный мен Борискин мені ұйымдастыру жағынан да, қаржылай да қолдады. Мен аспирант едім, жатақханада тұратынмын. Менің қолымды көк тиында жоқ еді. Бұл жігіттер маған көмектесті. КРОВВА ұйымына Шағын кәсіпкерлікті тіркедік. Олар бізге «Мақпал» сән үйініңжертөлесіненорын жалдауға көмектесті. Бұл шеберхана болды. Кейін біз қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, есепке алу және т.б. барлық техникалық талаптарды орындап болған соң, Сараптамалық қадағалау инспекциясының бастығы Юрий Николаевич Булохов лицензия берді. Бұл 1991 жылдың 15 қазаны еді. Содан бері бұл күн тек «Зергердің», қазіргі ««Zerger Ilyas-тың» ғана емес, кәсіби маман ретінде менің де туған күнім болып саналады. Лицензия заңды тұлғаға емес, жеке маған берілді. Бұл күн Тәуелсіздік алған Қазақстанның жаңа зергерлік өнеркәсібінің мейрамы болды. Осы саладағы еркін шағын бизнестің туған күні.».
Бизнестен бөлек, Ілияс өзінің компаниясының Ауған соғысы ардагерлерінің қазақстандық ұйымының жанында жұмыс істейтінін ешқашан ұмытқан емес. Сол кездері «Зергер» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Ауған соғысының мүгедектеріне төрт пәтер мен 18 автокөлік сыйлаған болатын. Жеті мүгедек ардагер еуропалық клиникаларға емделуге жіберілді. Төрт ардагер қажылыққа Меккеге жіберілді. «Зергер» ауған ардагерлері арасында шағын кәсіпкерлікті дамытуға, сондай-ақ Алматыда интернационалист-жауынгерлерге арналған ескерткіштің құрылысына демеушілік жасады. «Зергер» 1993 және 1995 жылдары Ауған соғысы ардагерлеріне арналған «Жалынды естелік» өлеңдер мен ән жинақтарының шығуына демеушілік жасады. Оның біріне Ілиястың өзінің бірнеше өлең-жырларыкірді.
«Zerger Ilyas»-«Зергер Ілияс» бренді Тәуелсіз Қазақстанмен төлдей жасты. 1990 жылдары Ілияс мүмкін емес биік дәрежеге қол жеткізді: ол еуропалық шикізаттан Қазақстанда зергерлік бұйымдарды жасап, оны Еуропаға экспорттады. 1995 жылы Ілияс Сүлейманов Парижде өткен «BIJOHRCA» халықаралық көрмесінің 100-ші мерейтойлық сессиясында қазылар алқасының қатаң іріктеу үрдісінен өтіп, ел атынан қатысты. «Зергер» компаниясының бұрынғы студенті және қызметкері, қазір өз фирмасының иесі Светлана Чусовитинаның айтуынша, бұл бұрын-соңды болмаған бірегей жетістік болды. Оның пейзаждық агат кесектерін француз геммологиялық қауымдастығы жоғары бағалады және сол кезде ойға келмейтін іскерлік ұсыныстар алды.
Ілияс Сүлейманов пейзаждық агатпен жұмыс істеуге қатысты: «Белгілі бір кесінді суретшінің көзқарасына сәйкес келуі үшін тасты үлкен көлемде өңдеу керек. Бұл өте қиын жұмыс», - деді. «Пейзаж» аяқталғаннан кейін оны металл жақтаумен қоршап, асыл тастармен «жарықтандыру» керек. Егер бұның бәрі жан-тәніңмен жасалатын болса, оның нәтижесі - нағыз шедевр».
Ілияс Сүлейманов 34 жылғы кәсібінде зергерлік өнер саласында өзін тарихшы, философ, этнограф ретінде таныта отырып, үздіксіз дамып, үйреніп, қолөнерін жетілдіріп, ой-өрісін кеңейтті. Ол өз білімін жас зергерлерге де, қалың жұртшылыққа да бөлісіп, республикалық баспасөз беттерінде мақалалар жазып, телеарналарға сұхбат беріп отырды. 1990 жылдары Ілияс Сүлейманов Еуропада тағылымдамадан өтіп, Германия мен Швейцарияның зергерлік фабрикаларында болды. Өмір бойы, барлық саяхаттарында ол Еуропадағы, Ресейдегі және Түркиядағы мұражайларды қалдырмай аралауға тырысты. Ілияс мәдениеттану кітаптарына материал жинады, өкінішке орай, жазып үлгермеді. Бірақ оның бар білімі мен эстетикалық талғамы зергерлік бұйымдарында бейнеленген.
Ілиястың шығармашылығына 2007 жылы көрнекті дизайнер және философия мен мәдениеттану ғылымдарының кандидаты Паола Валентиниден тағылымдамадан өтуі ерекше рөл атқарды. Дәл осы тәжірибе қазақстандық студентті «Еуразиялық этномодерн» деген арнайы жаңа стиль жасауға шабыттандырды. «Еуразиялық этномодерн» стилінде жасалған зергерлік бұйымдар Ұлы Дала мәдениетінің символы болып табылады. Әрбір туынды – баяғы көне замандағы ата-бабадан бүгінгі күнге дейінгі тарихты қамтитын символ.
1990 жылдары Қазақстанды импорттық заттар, оның ішінде жасанды және контрабандалық тауарларбасып қалды. Нарықта кеңестік заман әйелдеріне бейтаныс тастар мен металдар да пайда болды. Ілияс осы кезде өз мақалаларында сол заманда көп таралмаған, ақ және сары алтынның ерекшеліктерін түсіндіріп, тастардың сапасы жағынан айырмашылығын түсіндірді. Сондай-ақ зергерлік бұйымдардың әртүрлі стильдерімен және оларды киіммен қалай үйлестіру керектігін түсіндіріпотырды. Сонымен бірге ол соңғы сән трендтерін ұстанып, стереотиптер мен қарапайым жәй түсініктерді бұзды. Мұның бәрі ағарту саласындағы жұмысының бір жағы болды.
Ілияс Сүлейманов 1997-98 жылдары философияға қайта оралды. Мәскеуде «Көрнекі архетиптердің семиотикасы. Мазмұнды және формальды диалектика» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғады. Бір мезгілде ол Мәскеу мен Цюрихте геммология және асыл тастарды, зергерлік бұйымдарды, сағаттар мен антиквариаттарды бағалау бойынша тағылымдамадан өтті. Бірте-бірте Ілияс тек зергер туындысын жасаушы ғана емес, бағалаушы ретінде де танымал болды. Осы жылдары Ілияс Сүлейманов «Философия лекциялары» жинағын жазды. Ал 2010 жылы «Қазақ тіліндегі үндіеуропалықтан шыққан түбірлер» атты кітабы жарық көрді. Жастық шағында өлең шығарса, есейген шағында филологиялық зерттеулермен айналысады.
Ілияс 1998 жылдан 2004 жылға дейін Қазақстандық зергерлік бизнес қауымдастығын басқарды және De Beers тобында аймақтық маркетинг операторы қызметін атқарды. Лондондағы Де Бирстің орталық кеңсесінде тағылымдамадан өтті. Ілияс Сүлейманов Қазақстан зергерлік бизнес қауымдастығын басқарған кезде бизнесті ырықтандыру бағытында қадамдар жасалды. Осы кезеңде зергерлік өнеркәсібі мен алтын өндіру өнеркәсібіне қатысты бірқатар заңнамалық өзгерістер, оның ішінде акцизді салықты алып тастау бастамасы болды. Зергерлік бизнес үшін менеджмент, нарықтық мерчандайзинг, маркетинг және бөлшек сауда бойынша бірқатар оқыту семинарлары өткізілді. Көлеңкелі экономиканы заңдастыруды қосқанда зергерлік бизнестің саны он есеге өсті. Шығармашылық жылдарында Ілияс Сүлейманов көптеген Республикалық және Халықаралық байқаулар мен көрмелерде Қазылар алқасының мүшесі болды, Швейцарияда, Австрияда, Ресейде, Түркияда және басқа да елдерде шеберлік сабақтарын жүргізіп, көрмелерге қатысты.
Ілияс Сүлейманов 34 жылдық шығармашылық қызметі барысында көптеген марапаттарға ие болды: «BIJOHRCA» 100-ші сессиясының лауреаты, Карл Фаберже Гауһар орденінің 2-дәрежелі кавалері, Франц Бирбаум орденінің гроссмейстері, Шыңғысхан Халықаралық Академиясы атынан Әбілмансұр Абылай хан атындағы Халықаралық орденінің кавалері, «Мұсылман әлемінің құрметті зергері», Carl Faberge International Award халықаралық сыйлықтың лауреаты, ТҮРКСОЙ сыйлығының лауреаты (2009, Алматы), «Құрмет» орденінің кавалері.
Ілияс бизнестегі, ғылымдағы, өнердегі жетістіктерімен қатар, қамқор ұл, ардақты аға, сүйікті жар, өзі аялаған екі баланың әкесі болды.
Сіз қандай жетістікке жеткіңіз келеді деген сұраққа Ілияс былай деп жауап беріпті: «Немістің ең ұлы философы Гегель: «Біздің істегеніміздің бәрі жерге түсіп, не топырақ пен іргетасқа айналады, не тереңге кетіп, яки болмаса ұмытылып қалады, ұмытылады» деген екен. Сондықтан біздің жас Республикамызда мен өзімнің «Zerger Ilyas»-«Зергер Ілияс» бренді туындым әрдайым мықты да сапалы, жақсы және шынайы нәрсенің негізі болатындайтуынды жасағанын қалаймын!»
Шебердің кенеттен мезгілсіз қайтыс болуы -оның кемелді өрлеу мен үздіксіз шығармашылық ізденіс тарихын үзіп кетті. Осы соңғы күндерінің алдында ғана ол жасанды интеллектіні игере бастаған және халыққа ұсынуды армандаған жаңа топтама жинағын аяқтаған еді.Өмірінің соңғы күзі,осы күздің алғашқы күні өмірден өтті. Оныңрухы да, санасы да әлі жас, кемелді жоспары мен үміті мол, өмірге деген ынтызар сүйіспеншілігі бар жан еді, амал қанша, күздің алғашқы түскен жапырағындай ерте үзілді. Оның өмірінде жасаған бар жақсылығы жаңа жас ұрпақтың болашақ табыстарының іргетасы болып қала береді деп сенімдеміз.Құрметті де ардақты азаматымыз Ілияс ерекше қасиет тұтқан еліміз өркендей берсін. Ол гүлденген, демократиялық Қазақстанды армандаған еді... Бір кем дүние ...
